Η επικράτηση της Δεξιάς και το πολιτικό σκηνικό μετά τις εκλογές 2023

“stultum facit fortuna, quem vult perdere”.[1]

1. Δημοσκοπήσεις και εκλογικά αποτελέσματα: Η νίκη των στρατηγικών του κεφαλαίου

Τα αποτελέσματα των εκλογών της 21ης Μαΐου 2023 (που επιβεβαιώθηκαν χοντρικά στις επαναληπτικές εκλογές της 25ης Ιουνίου 2023), αποτέλεσαν για μας έκπληξη, όπως άλλωστε και για πολλούς άλλους, αναφορικά με το εύρος της διαφοράς ανάμεσα στα ποσοστά που συγκέντρωσε τον Μάιο η νικήτρια ΝΔ (40,79%) και εκείνα της αξιωματικής αντιπολίτευσης του ΣΥΡΙΖΑ (20,07%). Οι δημοσκοπήσεις άλλωστε, είχαν πέσει τραγικά έξω. Ο μέσος όρος οκτώ δημοσκοπήσεων της περιόδου Μάρτιος-Απρίλιος 2023 εκτιμούσε την υπεροχή της ΝΔ έναντι του ΣΥΡΙΖΑ στις τέσσερις έως οκτώ ποσοστιαίες μονάδες,[2] ενώ στο σύνολο των εκατοντάδων δημοσκοπήσεων από τον Ιούλιο του 2019 μέχρι τον Μάιο του 2023 παρουσιαζόταν μια μειούμενη ψαλίδα μεταξύ των δύο πρώτων κομμάτων, που όμως αυξήθηκε λίγο πριν τις εκλογές (στις 8 ποσοστιαίες μονάδες περίπου σύμφωνα με κάποιες δημοσκοπήσεις).[3] Είχαμε βέβαια επίγνωση ότι οι δημοσκοπήσεις, ακόμα και αυτές που δεν γίνονται ως εργαλεία προπαγάνδας με προκατασκευασμένα αποτελέσματα, έχουν μικρή σχέση με την πραγματικότητα, όπως αυτή αποτυπώνεται στις εκλογές. Γι’ αυτό άλλωστε επισημαίναμε στο τ. 162 ότι βρισκόμασταν μπροστά σε «ένα “θολό” πολιτικό τοπίο, που δεν επιτρέπει την καθαρή διάγνωση των υπόγειων κοινωνικών διεργασιών».[4] Εντούτοις, δεν είχαμε προβλέψει το μέγεθος της κατάρρευσης της αξιωματικής αντιπολίτευσης, κάτι που πρέπει να ερμηνεύσουμε. Για πρώτη φορά μετά τις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές του 1974, καταγράφεται ένα τέτοιου εύρους χάσμα ανάμεσα στο πρώτο και το δεύτερο κόμμα, καθιστώντας την αξιωματική αντιπολίτευση κοινοβουλευτικά αδύναμη απέναντι στην κυβερνητική πλειοψηφία.

«Συντηρητική στροφή της κοινωνίας», έσπευσαν να αποφανθούν αρκετοί. Η απόφανση αυτή αντικατοπτρίζει πράγματι το εκλογικό αποτέλεσμα που αποτυπώθηκε στις διπλές εκλογές Μαΐου-Ιουνίου, αν λάβουμε υπόψη μας όχι μόνο τη νίκη της ΝΔ, αλλά και την εντυπωσιακή αύξηση της Ακροδεξιάς που τη συνόδευσε: από 7,62% το 2019 στο 14,13% τον Ιούνιο του 2023. Αντίθετα η αύξηση των ποσοστών της ΝΔ δεν ήταν εντυπωσιακή (από 39,85% το 2019, σε 40,79% τον Μάιο και 40,56% τον Ιούνιο 2023). Επίσης, καλό είναι να μην ξεχνάμε ότι πριν από την κρίση και τα Μνημόνια, στις εκλογές του 2004, η ΝΔ υπό τον Κώστα Καραμανλή κέρδισε τις εκλογές με ποσοστό 45,36% επί 7,57 εκατομμυρίων ψηφισάντων.

Η ΝΔ, η μεγάλη κερδισμένη των εκλογών του 2023 αύξησε τις ψήφους της κατά 156 χιλιάδες τον Μάιο 2023, συγκριτικά με το 2019, επί 6,06 εκατομμυρίων ψηφισάντων. Με δεδομένη τη μεγαλύτερη συμμετοχή τον Μάιο του 2023 ως προς το 2019 κατά 291 χιλιάδες ψηφοφόρους, η αύξηση αυτή δεν είναι, όπως είπαμε, ιδιαίτερα ψηλή.[5] Είναι όμως εντυπωσιακή μετά από μια τετραετή διακυβέρνηση στην οποία ασκήθηκαν εξόφθαλμα αντιλαϊκές πολιτικές και αναπτύχθηκαν σημαντικές αντιστάσεις. Η νίκη της ΝΔ προεξοφλεί μια συνθήκη κοινωνικού πολέμου, δηλαδή στρατηγικές διακυβέρνησης που θα επιδιώκουν να δημιουργήσουν ένα τοπίο ερήμου για τις λαϊκές τάξεις και τους φτωχούς. Βέβαια, η πολιτική στρατηγική «όλα για το κεφάλαιο» που προώθησε στην πρώτη της θητεία η ΝΔ είχε ως υπόβαθρο μετά το 2020, λόγω πανδημίας, έναν ευρωπαϊκό «κεϋνσιανισμό για τους από πάνω» (με ψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης και επενδύσεων, που μείωσαν την ανεργία και έδωσαν ελπίδες σε πολλούς μικρομεσαίους). Διότι, σε αυτές τις πολιτικές ενίσχυσης του κεφαλαίου περίσσευε πάντα και ένα «υπόλοιπο» για τις κυριαρχούμενες και τις «μεσαίες» τάξεις. Μια απλή περιήγηση στον κατάλογο[6] των ενταγμένων έργων του ΕΣΠΑ 2014-2020 δείχνει ότι οι πόροι των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών και Επενδυτικών Ταμείων δεν κατευθύνθηκαν αποκλειστικά προς τους φορείς της κυρίαρχης τάξης αλλά διαμοιράστηκαν και στον ευρύτερο πληθυσμό, με τρόπο που υποδηλώνει ότι η παραγωγή συναίνεσης και η εξασφάλιση της αναπαραγωγής παραμένει βασικό κριτήριο πολιτικής. Για παράδειγμα, καταγράφονται τουλάχιστον 6.500 περιπτώσεις επιχορήγησης λόγω «covid» συνολικού ύψους 52 εκ. € ως αναπλήρωση χαμένων εισοδημάτων, ενώ η επιχορήγηση των λοιπών δράσεων μικρών κυρίως επιχειρήσεων που ενισχύθηκαν από το ταμείο ξεπέρασε τα 400 εκ. €. Μέσα και από αυτές τις ροές, αν επιπλέον μελετηθούν και χωροταξικά, μπορεί να ερμηνευθούν πιο ολοκληρωμένα οι αντιδράσεις των «οικονομικών παραγόντων» αυτών των κλάδων της οικονομίας. Αντίθετα, στη σημερινή συγκυρία των «πληθωριστικών πιέσεων» θα προκύψουν σκληρότερες πολιτικές επίθεσης στον κόσμο της εργασίας και αναδιανομής εισοδήματος και ισχύος «από κάτω προς τα πάνω».

Σε κάθε περίπτωση, η νίκη της ΝΔ θεμελιώθηκε στο ότι αυτή κεφαλαιοποίησε, μετατρέποντας σε ένα νέο τρόπο διαχείρισης και μια νέα συναίνεση, την ήττα των εργαζόμενων τάξεων και των κινημάτων αντίστασης στη νεοφιλελεύθερη βαρβαρότητα της περιόδου 2010-15, ήττα όμως που η πρώτη και αποφασιστική φάση της επισημοποιήθηκε το 2015 με το 3ο Μνημόνιο, και την οποία διαχειρίστηκε προς όφελος του κράτους και των κυρίαρχων τάξεων η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ την περίοδο 2015-19.

Στο παρόν τεύχος των Θέσεων δημοσιεύεται άρθρο του Μάριου Εμμανουηλίδη, το οποίο εστιάζει ακριβώς στην ιδιαίτερη «πολιτική ορθολογικότητα» της ΝΔ και τους τρόπους με τους οποίους αυτή εκμεταλλεύθηκε και μορφοποίησε συσχετισμούς, κοινωνικές διεργασίες και πολιτικά αποτελέσματα της περιόδου που ακολούθησε την ήττα των εργατικών τάξεων. Στο παρόν σημείωμα δεν θα επαναλάβουμε την ανάλυση αυτή. Θα αναφερθούμε στην πολιτική σκηνή που προέκυψε από τις εκλογές εστιάζοντας στα κόμματα της αντιπολίτευσης, για να διερευνήσουμε το κατά πόσον διαφαίνεται η προοπτική (κοινοβουλευτικής) απονομιμοποίησης των πολιτικών στρατηγικών που θα (συνεχίσει να) προωθεί η ΝΔ. Κλειδί στην όλη ανάλυση αποτελεί το ΠΑΣΟΚ, η ημι-ορατή γέφυρα που ενώνει τις πολιτικές στρατηγικές της ΝΔ και του ΣΥΡΙΖΑ.

2. ΠΑΣΟΚ

Το ΠΑΣΟΚ είχε τον Μάιο του 2023 τη μεγαλύτερη αύξηση ψήφων σε σχέση με όλα τα κόμματα, συγκριτικά με τις εκλογές του 2019: 218,5 χιλιάδες ψήφους. Έχοντας ξεκινήσει ως ριζοσπαστικό σοσιαλιστικό-μεταρρυθμιστικό κόμμα την περίοδο 1974-84, μετεξελίχθηκε αργότερα, ιδίως κατά την περίοδο Κώστα Σημίτη (1996-2004), σε ένα νεοφιλελεύθερο κυβερνητικό πολιτικό σχηματισμό, του οποίου οι πολιτικές δύσκολα μπορούσαν να διακριθούν από εκείνες της κυβερνητικής Δεξιάς, ιδίως εκείνης κατά την περίοδο 2004-2009 υπό τον Κώστα Καραμανλή. Όπως σχολιάζαμε στο τ. 87 των Θέσεων (Απρίλιος-Ιούνιος 2004), αποτιμώντας τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών του Μαρτίου 2004, «οι λογικές της “αντιδεξιάς” συσπείρωσης [που πρόβαλλε το ΠΑΣΟΚ] δεν διέθεταν μεγάλο κοινωνικό έρεισμα. Άλλωστε, οι κυβερνητικές πολιτικές τα τελευταία χρόνια, αλλά και οι ιδεολογικές μεταβολές του ΠΑΣΟΚ, δεν έδιναν έδαφος για αυτές. Επιπλέον όμως, η ΝΔ του Καραμανλή κατάφερε να διεμβολίσει σε μεγάλο βαθμό τα χαμηλότερα και φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, έτσι που οι “πολιτικοί συμβολισμοί” του ΠΑΣΟΚ να βρίσκονται αποκομμένοι από την κοινωνική κίνηση».[7]

Η προσωρινή ανάκαμψη της επιρροής του ΠΑΣΟΚ το 2009, με βάση την υπόσχεση του νέου ηγέτη του, Γιώργου Α. Παπανδρέου (ΓΑΠ), ότι ήταν διαθέσιμα τα κατάλληλα εργαλεία για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2007-08 («λεφτά υπάρχουν!»), υπήρξε βραχύβια, καθώς ήταν ακριβώς η κυβέρνηση ΓΑΠ που εισήγαγε, με τη συνδρομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), τις ακραίες νεοφιλελεύθερες πολιτικές αναδιανομής εισοδήματος, πλούτου και ισχύος «από κάτω προς τα πάνω» (προς όφελος του κεφαλαίου και των πλουσίων). Ήδη στις 18/12/2008, επί κυβέρνησης Καραμανλή, ο πρώην πρωθυπουργός του ΠΑΣΟΚ Κ. Σημίτης επιχειρηματολογούσε στη Βουλή για την αναγκαιότητα να «βάλει τάξη» στη χώρα το ΔΝΤ: «Αποτελεί κοινό μυστικό στους κύκλους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι η Ελλάδα δεν προσαρμόζεται στις επιταγές της ΟΝΕ […] Η Ελλάδα, πιστεύουν, καλό θα ήταν να αναγκαστεί να προσφύγει στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο για να εξασφαλίσει τον απαραίτητο δανεισμό, ώστε η παρακολούθηση της ελληνικής οικονομίας να είναι αρμοδιότητά του και όχι φροντίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αφορμές για μια τέτοια κίνηση μπορούν να βρεθούν, αν συνεχιστεί η σημερινή πορεία».[8]

Η πτώση της κυβέρνησης ΓΑΠ στις 11/11/2011 κάτω από την πίεση των μαζικών κινητοποιήσεων της περιόδου 2010-11, η συμμετοχή του ΠΑΣΟΚ σε συμμαχικές κυβερνήσεις, αρχικά με τη ΝΔ και το ακροδεξιό ΛΑΟΣ υπό τον Λουκά Παπαδήμο (11/11/2011-16/5/2012), και ακολούθως, μετά την κατάρρευση και αυτής της κυβέρνησης και τις διπλές εκλογές του 2012 που ακολούθησαν, με τη ΝΔ (με πρωθυπουργό τον Α. Σαμαρά και αντιπρόεδρο της κυβέρνησης τον νέο Πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ, Ε. Βενιζέλο: 20/6/2012-26/1/2015), μετέτρεψαν ουσιαστικά το ΠΑΣΟΚ σε πτέρυγα της Δεξιάς και συρρίκνωσαν δραματικά την εκλογική του απήχηση: 4,68% τον Ιανουάριο του 2015. Μετά την υπογραφή του 3ου Μνημονίου από τον ΣΥΡΙΖΑ στις 13/7/2015, άρχισε μια αργή ανάκαμψη της εκλογική επιρροής του ΠΑΣΟΚ: 6,28% τον Ιούλιο του 2015, 8,10% τον Ιούλιο 2019.

Τομή στην πορεία του ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε η εκλογή του Νίκου Ανδρουλάκη στην ηγεσία του κόμματος τον Δεκέμβριο 2021. Από όλους τους όρους-κλειδιά που θα μπορούσε να επιλέξει ο νέος αρχηγός ενός αστικού κόμματος όπως το ΠΑΣΟΚ για να περιγράψει την κυβέρνηση που οραματίζεται («υπεύθυνη», «αποτελεσματική», «προοδευτική», «εκσυγχρονιστική» … κυβέρνηση), ο Ανδρουλάκης επέλεξε τον όρο-σύνθημα σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση.[9] Με τον τρόπο αυτό, διακήρυσσε ότι αποκλείει πλέον κάθε περίπτωση κυβερνητικής συνεργασίας με τη ΝΔ. Στροφή προς τα αριστερά; Θα ήταν υπερβολή να πούμε κάτι τέτοιο, όσο κι αν ίσως αυτό ισχύει συγκριτικά με το παρελθόν. Και θα ήταν υπερβολή, διότι το ΠΑΣΟΚ του Ανδρουλάκη δεν έγινε παρά ένα κόμμα του «Κέντρου», κάτι σαν την αλήστου μνήμης «Ένωση Κέντρου» του Γεωργίου Μαύρου ή το ΚΟΔΗΣΟ του Γιάγκου Πεσμαζόγλου: Ένα κόμμα με συγκλίνουσα αν όχι ταυτόσημη στρατηγική με τη Δεξιά, αλλά θεματοφύλακα ενός ιστορικού (μεσοπολεμικού) «αντιδεξιού» συνδρόμου (η «δημοκρατική παράταξη»), με ενδεχομένως λιγότερο ρατσισμό και ξενοφοβία και περισσότερες «κοινωνικές ευαισθησίες» που αντλούνται από τη ρεπουμπλικανική παράδοση του βενιζελισμού.

Στις εκλογές του 2023 το ΠΑΣΟΚ πολιτεύτηκε ακριβώς σαν αυτό το «προοδευτικό Κέντρο», τονίζοντας τη διαχειριστική «σοβαρότητα» και «αξιοπιστία» των προτάσεών του, για δημόσιο σύστημα υγείας και «δίκαιη φορολογία». Μάλιστα, καθώς στις εκλογές του Μαΐου υποσχέθηκε εξεταστική επιτροπή για το σκάνδαλο των υποκλοπών, έκανε ακόμα πιο σαφή τη θέση του για μη σύμπραξη με τη ΝΔ. Η σημαντική αύξηση των ποσοστών του κατά 41% τον Μάιο 2023 (και 46% τον Ιούνιο) ως προς το 2019 (11,46% τον Μάιο και 11,86% τον Ιούνιο έναντι 8,10% το 2019) δεν θα πρέπει να αποδοθεί τόσο στη συγγένειά του με τη ΝΔ, όσο στη σύγκλιση του ΣΥΡΙΖΑ προς το ΠΑΣΟΚ της εποχής Ανδρουλάκη.

3. ΣΥΡΙΖΑ

Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ο μεγάλος ηττημένος των εκλογών, με απώλεια περισσότερων από 596 χιλιάδες ψήφους τον Μάιο του 2023 συγκριτικά με το 2019 (από 31,53% το 2019, σε 20,07% τον Μάιο και 17,84% τον Ιούνιο 2023). Βασικός διακηρυγμένος στόχος του ΣΥΡΙΖΑ σε όλη την προεκλογική περίοδο μέχρι τις εκλογές της 21ης Μαΐου ήταν η συμμαχική «προοδευτική κυβέρνηση». Με απλά λόγια, αυτό πρακτικά σήμαινε ένα πράγμα: συγκυβέρνηση με το ΠΑΣΟΚ. Ο ΣΥΡΙΖΑ τόνιζε διαρκώς ότι μπορεί να συγκροτήσει «προοδευτική κυβέρνηση», δηλαδή να συγκυβερνήσει με το ΠΑΣΟΚ, ότι τελικά είναι και ΠΑΣΟΚ, αξιόπιστος κυβερνητικός εταίρος στην «προοδευτική κυβέρνηση». Δηλαδή ότι είναι επίσης «Κέντρο».

Με όλους τους δυνατούς τρόπους, ο ΣΥΡΙΖΑ απευθυνόταν στους υποτιθέμενους κεντρώους ψηφοφόρους. Πρόβαλλε ως όραμα μια «ευνομούμενη» πολιτεία, δηλαδή ένα καπιταλιστικό κράτος και μια καπιταλιστική κοινωνία χωρίς «παράνομες» παρακολουθήσεις, με σεβασμό των «ευρωπαϊκών κανόνων», με στήριξη του εθνικού συστήματος υγείας, δίκαιη διαχείριση των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης και «ανάπτυξη για όλους»,[10] στο ίδιο περίπου μοτίβο με τα συνθήματα όχι μόνο του ΠΑΣΟΚ, αλλά και της ΝΔ (η οποία επίσης οραματίζεται «ανάπτυξη για όλους» και διακήρυσσε προεκλογικά τη στήριξη του εθνικού συστήματος υγείας και ψηλότερους μισθούς).[11] Ενώ ακόμα και ο Κ. Σημίτης στο παρελθόν χρησιμοποιούσε προεκλογικά το σύνθημα «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», ο ΣΥΡΙΖΑ στοχοποιούσε για τις κακοδαιμονίες της χώρας τον Μητσοτάκη και το περιβάλλον του, αντιπαραθέτοντάς τον με το καραμανλικό παρελθόν της ΝΔ, από το οποίο μάλιστα «στρατολόγησε» ως υποψήφιο βουλευτή τον πρώην κυβερνητικό εκπρόσωπο της ΝΔ επί πρωθυπουργίας Κώστα Καραμανλή Ευάγγελο Αντώναρο. Ο οποίος Αντώναρος, βεβαίως, δεν σόκαρε τον ΣΥΡΙΖΑ όταν δήλωσε: «Ο κ. Καραμανλής ήταν ο εκφραστής του μεσαίου χώρου. […] Στην κοινωνική πολιτική, πιστεύω ότι η πολιτική που άσκησε ο Κώστας Καραμανλής έχει πολλά κοινά στοιχεία με αυτό που προσβλέπει να κάνει ο Αλέξης Τσίπρας αφού έχουμε βγει από τα μνημόνια».[12]

Το κεντρικό σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Μαΐου, «Δικαιοσύνη παντού», μπορεί να υπαινισσόταν το σκάνδαλο των υποκλοπών, όμως, καθαυτό, θα μπορούσε να υιοθετηθεί εξίσου τόσο από το ΠΑΣΟΚ όσο και από τη ΝΔ. Πέραν τούτου, όπως έχουμε ξαναγράψει «η επιμονή του ΣΥΡΙΖΑ στο ζήτημα των υποκλοπών επιβεβαιώνει την αδυναμία του αλλαγής των όρων του πολιτικού παιχνιδιού, αλλά και την αδυναμία του να κατανοήσει γιατί ο κόσμος που ζει στην εποχή της συνεχούς διαχείρισης μιας δημοσιοποιημένης εικόνας του εαυτού και της συνεχούς διακινδύνευσης αποκάλυψης προσωπικών πληροφοριών, δεν ενδιαφέρεται και πολύ για το ζήτημα».[13] Είναι ενδεικτικό ότι την ίδια στιγμή που ο ΣΥΡΙΖΑ κατήγγελλε με σφοδρότητα τις υποκλοπές, «ο Γενικός Εισηγητής του ΣΥΡΙΖΑ Προοδευτική Συμμαχία, […] Βουλευτής Ηρακλείου, Χάρης Μαμουλάκης, κατέθεσε στην Επιτροπή Παραγωγής & Εμπορίου της Βουλής τις σχετικές προτάσεις της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης με στόχο την βελτίωση του νομοσχεδίου που αφορά το μέλλον των Ναυπηγείων Ελευσίνας»,[14] προτάσεις που αφού η ΝΔ έκανε δεκτές, ο ΣΥΡΙΖΑ υπερψήφισε το νομοσχέδιο, δηλαδή την ιδιωτικοποίηση των ναυπηγείων υπό καθεστώς ειδικής οικονομικής ζώνης, με ιδιαίτερα προνομιακούς όρους για την εργοδοσία. Και μετά όλα αυτά, ως φύλλο συκής πρόβαλλε τη «σθεναρή αντίστασή» του στην ιδιωτικοποίηση του νερού, για την οποία ο Μητσοτάκης δήλωνε ότι δεν τη σχεδιάζει.

Μετά την 21η Μαΐου, το κεντρικό σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ για τις εκλογές του Ιουνίου άλλαξε σε «Δίκαιη κοινωνία, ευημερία για όλους». Άλλο ένα σύνθημα που θα μπορούσε άνετα να υιοθετηθεί τόσο από το ΠΑΣΟΚ όσο και από τη ΝΔ. Ο ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ Στέλιος Κούλογλου επισήμανε στις 14/6/2023: «Αν δει κανείς τα προεκλογικά σποτ του ΣΥΡΙΖΑ, θα διαπιστώσει ότι δεν είχαν καμία εναλλακτική πρόταση και διεκτραγωδούσαν τι θα συμβεί αν επανεκλεγεί η Νέα Δημοκρατία. […] Ο ΣΥΡΙΖΑ μετά το 2019 έχασε την ταυτότητά του. Αυτό είναι χαρακτηριστικό και των κινήσεων του Τσίπρα, ο οποίος πηγαίνει ως παρατηρητής στην ομάδα των σοσιαλιστών, αλλά δεν πηγαίνει στους πράσινους και στην Αριστερά».[15]

Είναι εκπληκτικό ότι και μετά το αποτέλεσμα του Μαΐου, ο ΣΥΡΙΖΑ συνέχισε να συμπεριφέρεται σαν κόμμα του Κέντρου που απευθύνεται στον «μεσαίο χώρο», αναγορεύοντας μάλιστα τον Νίκο Μαραντζίδη ως υπεύθυνο της προεκλογικής καμπάνιας του Αλέξη Τσίπρα. Ακόμα και αν ο Μαραντζίδης ήταν μια περίπτωση «Σαούλ που έγινε Παύλος» (που δεν είναι), εξακολουθεί πάντα να αποτελεί σύμβολο της αντικομμουνιστικής «αναθεώρησης της Ιστορίας». Και όχι τυχαία. Όπως επισήμανε ο Τάσος Κωστόπουλος το 2015, «το έργο του Μαραντζίδη διαφημίστηκε έτσι την περασμένη δεκαετία από τα έντυπα της Χρυσής Αυγής ως βασικό συστατικό στοιχείο μιας “αντικομμουνιστικής βιβλιοθήκης”».[16]

Το 20% των εκλογών του Μαΐου 2023 (όπως και το 17,84% του Ιουνίου) είναι ένα ψηλό ποσοστό για ένα κόμμα χωρίς ταυτότητα, όπως ο σημερινός ΣΥΡΙΖΑ, ένα κόμμα του Κέντρου (ή μάλλον του «τίποτα διαφορετικό») που παραπαίει χωρίς στρατηγική. Ένα κόμμα που σέρνεται διαρκώς στο «γήπεδο» του αντιπάλου, όπως συνέβη με το ζήτημα της ψήφου της μειονότητας στη Ροδόπη, όπου για τουλάχιστον μια ολόκληρη κρίσιμη προεκλογική βδομάδα οι υποψήφιοι του ΣΥΡΙΖΑ έδιναν διαβεβαιώσεις για τη μουσουλμανικότητα και μη-τουρκικότητα της μειονότητας. Εξηγείται έτσι το (ψηλό) 20% (και το επίσης ψηλό 17,84%, για ένα κόμμα σε αποδρομή όπως ο ΣΥΡΙΖΑ) μόνο, αφενός, από το ότι σε πολλούς αντιδεξιούς ψηφοφόρους πριν τον Μάιο η νίκη της ΝΔ δεν φαινόταν σίγουρη (ψήφος στον ΣΥΡΙΖΑ «για να φύγει ο Μητσοτάκης»), και αφετέρου από το ότι ο ΣΥΡΙΖΑ καίει ακόμα τα τελευταία καύσιμα της περιόδου 2008-2015, όταν εμφανιζόταν ως πολιτική δύναμη των κινημάτων και της Αριστεράς, ενώ η «βίαιη ωρίμανσή» του προς τα δεξιά ήδη από το 2013-14 δεν είχε γίνει ευρύτερα αντιληπτή.[17] Τη σημερινή παρακμή του ΣΥΡΙΖΑ εικονογραφεί η μετεκλογική τοποθέτηση του εκλεγέντος βουλευτή επικρατείας του κόμματος, Ευάγγελου Αποστολάκη, ο οποίος δήλωσε στις 27/6/2023 για την κυβέρνηση Μητσοτάκη: «Εκτιμώ ότι είναι μια καλή κυβέρνηση, οι καλύτερες επιλογές που μπορεί να γίνονται, γίνονται για το καλό της χώρας».[18]

Από εδώ και μπρος αρχίζει η μάχη για την πολιτική ηγεμονία στον χώρο του Κέντρου (της αυτοαποκαλούμενης Κεντροαριστεράς), η οποία μεσοπρόθεσμα είναι αμφίβολης έκβασης, με δεδομένο ότι, αντίθετα με το ΠΑΣΟΚ, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν διαθέτει κοινωνική γείωση ούτε στις τοπικές κοινωνίες και την αυτοδιοίκηση, ούτε σε επαγγελματικές ενώσεις, συνδικάτα ή φοιτητικούς συλλόγους. Όπως επισημαίναμε στο Editorial του τ. 158 των Θέσεων, εκτιμώντας αυτό που έρχεται: «Το ΠΑΣΟΚ επιστρέφει λοιπόν, ως καθεστωτικό “προοδευτικό” κόμμα, στο έδαφος που δημιούργησε η ήττα και ο ιδεολογικός εκφυλισμός σε Κεντροαριστερά του ΣΥΡΙΖΑ. Η Κεντροαριστερά, στις δύο πλέον εκδοχές της, καλείται […] να διαχειριστεί “καλύτερα” τις “ενάρετες” πολιτικές που υπηρετεί το αστικό κράτος. Όμως, οι ουσιαστικές κοινωνικές εξελίξεις και αλλαγές δεν ξεκινούν από το Κοινοβούλιο αλλά από τον “δρόμο”. Γι’ αυτό και η Κεντροαριστερά θα αποδειχθεί ξανά ένα “άδειο πουκάμισο”, ταγμένη στον μονόδρομο της αστικής κρατικής διαχείρισης».[19]

Σε κάθε περίπτωση, παλαιότερα το ΠΑΣΟΚ και κατόπιν ο ΣΥΡΙΖΑ (τόσο με την κυβερνητική όσο και με την αντιπολιτευτική θητεία του της περιόδου 2019-23), εμφάνισαν ως «εναλλακτική» πολιτική το «δεν γινόταν αλλιώς» (την έλλειψη εναλλακτικής), για να υπερασπιστούν την παραλλαγή της δεξιάς πολιτικής που ακολούθησαν. Λειτούργησαν έτσι ως χορηγοί της ΝΔ και προετοίμασαν την πανηγυρική επικράτηση της «αυθεντικής Δεξιάς», αφού ακριβώς δεν σηματοδότησαν την απόπειρα συγκρότησης μιας κοινωνικής συμμαχίας απέναντι στις στρατηγικές του κεφαλαίου.

4. ΚΚΕ

Το ΚΚΕ μπορεί να μην αντιλήφθηκε τη σημασία των κινημάτων της περιόδου 2008-2012, κάτι που το πλήρωσε άλλωστε και με τη ραγδαία μείωση της εκλογικής του δύναμης, από 536.000 ψήφους τον Μάιο του 2012 σε 277.000 τον Ιούνιο του ίδιου έτους (300.000 το 2019), μπόρεσε όμως σταδιακά τα τελευταία χρόνια, μαζί με την αυτοκριτική επανεξέταση της ιστορίας του, να ανασυγκροτήσει τη στρατηγική του σε μαχητική αντικαπιταλιστική κατεύθυνση και να συνδεθεί πρωταγωνιστικά με τους εργατικούς αγώνες, τα συνδικάτα, το φοιτητικό κίνημα, τις ευρύτερες πρωτοβουλίες των μισθωτών και των συνταξιούχων. Σε σημαντικούς, συχνά νικηφόρους, εργατικούς αγώνες, όπως στη Μαλαματίνα, στην Cosco, στην e-food και τη Wolt, στη ΛΑΡΚΟ, στα λιπάσματα Καβάλας, στη Μανωλάδα με τους μετανάστες, αλλά και στους πλειστηριασμούς σπιτιών, ενάντια στην πανεπιστημιακή αστυνομία και στις κινητοποιήσεις για τα Τέμπη, ή ενάντια στις απάνθρωπες πρακτικές των επαναπροωθήσεων και αναφορικά με το έγκλημα στα ανοικτά της Πύλου,[20] έπαιξε καθοριστικό ρόλο, ενώ το 2022 και 2023 η φοιτητική παράταξη που πρόσκειται στο ΚΚΕ, η Πανσπουδαστική, ήρθε πρώτη σε ψήφους στις φοιτητικές εκλογές. Επιπλέον ανέπτυξε μαζικές κομματικές πρωτοβουλίες ενάντια στην κρατική καταστολή και προπαγάνδα, με ριζικά ανανεωμένο ριζοσπαστικό λόγο σε σχέση με το παρελθόν, όπως για παράδειγμα το «σπάσιμο» της απαγόρευσης της πορείας του Πολυτεχνείου το 2020. Η αύξηση επομένως της εκλογική επιρροής του ΚΚΕ κατά 127 χιλιάδες ψήφους τον Μάιο ως προς το 2019 (ποσοστό 7,23%) δεν αποτέλεσε έκπληξη (ποσοστό 7,69% τον Ιούνιο).

Το ΚΚΕ ήρθε 3ο κόμμα, περνώντας το ΠΑΣΟΚ, στην Αθήνα (τομείς Α, Β1, Β2, Β3), στον Πειραιά (Α΄ & Β΄), στη Δυτική Αττική, στην Α΄ Θεσσαλονίκης, συνοπτικά εκεί που το προηγούμενο διάστημα αναπτύχθηκαν κοινωνικές αντιστάσεις και αγώνες. Οι πολιτικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν από το εκλογικό αποτέλεσμα σε ένα περιβάλλον αναδιάρθρωσης του καπιταλιστικού κράτους για την περαιτέρω υποτίμηση της εργασίας και επιθετικής αμφισβήτησης των εργατικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, οδηγούν ένα τμήμα των εργαζόμενων στρωμάτων στο να περιμένουν από το ΚΚΕ να αποτελέσει, τόσο στη βουλή όσο – και κυρίως – στον δρόμο, στους καθημερινούς αγώνες, την κύρια αντισυστημική κοινοβουλευτική αντιπολίτευση. Με άλλα λόγια, το κόμμα που θα οργανώσει την άμυνα απέναντι στην διαφαινόμενη περαιτέρω υποβάθμιση των όρων αναπαραγωγής τους, θα παλέψει μαζί τους και θα τους υπερασπίσει στους ποικιλόμορφους αγώνες του επόμενου διαστήματος ενάντια στην κυβερνητική πολιτική και την εξουσία του κεφαλαίου. Η απόγνωση που δημιούργησε το «δεν υπάρχει εναλλακτική» για πλατιά τμήματα της κοινωνίας κατά την τελευταία οκταετία, από την οποία προκύπτει η γνώση ότι στον δρόμο που έχει ανοιχτεί «το μόνο που τους περιμένει είναι το γδάρσιμο» (Μαρξ), οδηγεί αυτά τα τμήματα να προσμένουν, ακόμη και αν δεν ψήφισαν το ΚΚΕ, ότι θα συναντηθεί μαζί τους, μαζί με τις ευρύτερες δυνάμεις από την εκλογική επιρροή του που προσβλέπουν σε αυτό: στους αγώνες στους τόπους δουλειάς, στις σχολές, στον δρόμο. Η ιστορία και οι θέσεις του ΚΚΕ ενάντια στην εξουσία του κεφαλαίου για μία «κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο», το μόνο κοινοβουλευτικό κόμμα με αυτές τις αναφορές, μαζί με το κοινωνικό αίτημα σχετικά με τους ρόλους που πρέπει να αναλάβει στη νέα συγκυρία, εμφανίζουν το ΚΚΕ να αποτελεί τη βασική συνιστώσα της κομμουνιστικής-αντικαπιταλιστικής Αριστεράς στη χώρα, που ταυτόχρονα θα αναλάβει τον κοινωνικό ρόλο της κύριας (της μοναδικής) αντισυστημικής κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης. Πραγματικότητα που αναγνωρίζεται πλέον και εκτός χώρας,[21] με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Chris Smalls, τον συνδικαλιστή εργάτη που «νίκησε την Amazon» πρωτοστατώντας στην ίδρυση της Amazon Labor Union,[22] παρά τις πολυδάπανες προσπάθειες του ομίλου να αποτρέψει την εξέλιξη αυτή.[23]

5. Οι διασπάσεις του ΣΥΡΙΖΑ

Τα δύο κόμματα που προέκυψαν μετά το 2015 από τη διάσπαση του ΣΥΡΙΖΑ, η Πλεύση Ελευθερίας της Ζωής Κωνσταντοπούλου και το ΜΕΡΑ25 του Γ. Βαρουφάκη συγκέντρωσαν αθροιστικά 5,52% τον Μάιο (2,89% και 2,63% αντίστοιχα) και 5,66% τον Ιούνιο (3,17% και 2,49% αντίστοιχα, με την Πλεύση Ελευθερίας να πετυχαίνει τελικά τον στόχο της εισόδου στη Βουλή).

Η Πλεύση Ελευθερίας, κόμμα αμιγώς αρχηγικό, που πολιτεύτηκε με το σύνθημα «δεν κοιτάμε ούτε δεξιά ούτε αριστερά, κοιτάμε μπροστά»,[24] αναζήτησε ψήφους σε όλο το πολιτικό φάσμα συμπεριλαμβανομένης της Ακροδεξιάς. Έθεσε ως στρατηγική προτεραιότητα την κατάργηση της Συμφωνίας των Πρεσπών, με την Κωνσταντοπούλου να συμμετέχει ως βασική ομιλήτρια στην εκδήλωση για το ζήτημα αυτό της ακροδεξιάς Ένωσης Αποστράτων Αξιωματικού Στρατού, ενώ παράλληλα η ίδια, στις πάμπολες τηλεοπτικές εμφανίσεις που της παραχωρήθηκαν από τα συστημικά τηλεοπτικά κανάλια, μοίραζε «καρδούλες» και άλλα λόγια «αγάπης». Η είσοδός της στη Βουλή είναι ένδειξη της ιδεολογικής ασάφειας και της πολιτικής ρευστότητας που χαρακτηρίζει μέρος του εκλογικού σώματος.

Το κόμμα του Γ. Βαρουφάκη, το ΜΕΡΑ25, στηριγμένο στις εμπνεύσεις του ιδρυτή και ηγέτη του, εμφάνιζε πάντα την εικόνα ενός συγκεχυμένου και μάλλον συγχυσμένου κεντροαριστερού συνονθυλεύματος. Σταχυολογούμε μερικά από τα «προγραμματικά» αποφθέγματα το κόμματος και του ηγέτη του: «για την Ελληνική Πράσινη Βιομηχανική Επανάσταση».[25] «Το τρίπτυχό μας. Ευρωπαϊκός Διεθνισμός |Οικονομικός Ορθολογισμός | Κοινωνική Απελευθέρωση. Ο πατριωτισμός των Ελλήνων και ο ευρωπαϊκός διεθνισμός αποτελούν το εξ αδιαιρέτου προαπαιτούμενο για τον οικονομικό ορθολογισμό που λείπει τόσο από την Ελλάδα όσο κι από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η απόδραση από τη Χρεοδουλοπαροικία απαιτεί τη δημιουργία μετώπου ενεργών πολιτών και κινήσεων προερχόμενων από διαφορετικές (και ίσως συγκρουόμενες) ιδεολογικές αφετηρίες».[26] «Παράλληλα, προτάσσουμε το Παραγωγικό-Καταναλωτικό-Πολιτισμικό Μοντέλο του μέλλοντός μας. Το πλάνο μας για την ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ».[27]

Εντούτοις, ο Βαρουφάκης αποφάσισε να εμφανιστεί στις εκλογές του 2023 ως κόμμα της Αριστεράς και για τον σκοπό αυτό ενέταξε στα ψηφοδέλτια του κόμματός του έναν αριθμό αριστερών ομάδων και προσωπικοτήτων, προσαρμόζοντας ανάλογα και τον πολιτικό του λόγο. Η εικόνα που προέκυψε ήταν μια Αριστερά παλαιάς κοπής, που πρότασσε την «ελληνική εξάρτηση» και τον «αγώνα» για την αποτίναξή της. Η επιλογή αποδείχθηκε μάλλον ατυχής, αφού θόλωσε το μέχρι τότε παγιωμένο προφίλ του μεταμοντέρνου «εκκεντρικού» χίπστερ Βαρουφάκη, ενώ το «Σχέδιο Δήμητρα» ανέσυρε μνήμες της «παραγωγικής ανασυγκρότησης με δραχμή» που υποστήριζαν στο παρελθόν τα στελέχη του «Αριστερού Ρεύματος» του ΣΥΡΙΖΑ που προσχώρησαν στο ΜΕΡΑ25. Στις εκλογές του Μαΐου 2023 το ΜΕΡΑ25 δεν κατάφερε να φτάσει το όριο του 3% (2,63% έναντι 3,44% το 2019), ποσοστό το οποίο μειώθηκε στο 2,49% τον Ιούνιο.

6. Η Ακροδεξιά

Η Ακροδεξιά εμφανίστηκε σημαντικά ενισχυμένη σε σχέση με το 2019. Ξεπέρασε το 9,3% του εκλογικού σώματος τον Μάιο (4,45% Ελληνική Λύση, 2,92% Νίκη, 2% διάφορα ακροδεξιά σχήματα) και το 14% τον Ιούνιο (4,68% Σπαρτιάτες, που εκφράζουν τμήμα του ναζιστικού χώρου της Χρυσής Αυγής, 4,45% Ελληνική Λύση, 3,70% Νίκη, 1,3% διάφορα ακροδεξιά σχήματα), έναντι 7,6% το 2019 (3,70% Ελληνική Λύση, 2,93% Χρυσή Αυγή, 1% διάφορα ακροδεξιά σχήματα).

Η άνοδος της Ακροδεξιάς αποτελεί ίσως το πλέον ζοφερό αποτέλεσμα των εκλογών του 2023. Τα αυγά του φιδιού εκκολάπτονται, καθώς οι ιδέες της Ακροδεξιάς, ο ξενοφοβικός λόγος και ο εθνικισμός που διαρκώς ανατροφοδοτείται από τον ανταγωνισμό του ελληνικού και του τουρκικού κράτους σε Αιγαίο και Μεσόγειο, έχουν εδώ και καιρό εξαπλωθεί παντού και έχουν μπολιάσει τη λογική όλων των «κομμάτων εξουσίας».

5. Επίλογος

Το έγκλημα στα ανοικτά της Πύλου με τον πνιγμό εκατοντάδων προσφύγων παρουσία της ελληνικής ακτοφυλακής, που ήρθε να προστεθεί σε πολλά άλλα, με χιλιάδες νεκρών στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο, δεν ήταν παρά το αποτέλεσμα μιας πολιτικής που στηρίζεται στην «κανονικοποίηση» του ακροδεξιού λόγου και τη διάχυσή του στην κοινωνία και τα κυβερνητικά κόμματα.[28] Ας αναρωτηθούμε, για παράδειγμα, ποια είναι η μακροπρόθεσμη συνέπεια της αποστροφής του Τσίπρα προς τους πρόσφυγες και μετανάστες: «εάν έρθετε εδώ θα ξέρετε ότι έχετε δύο επιλογές: ή να γυρίσετε πίσω ή να ενταχθείτε με τους όρους που το ελληνικό κράτος προβλέπει να ενταχθείτε. Που σημαίνει […] η ερειπωμένη ύπαιθρος να αποκτήσει εργάτες γης, που σημαίνει ότι δεν θα κάθεστε για να σας δίνουμε επιδόματα μέχρι να βρείτε τον τρόπο να φτάσετε στην Ευρώπη, με smugglers, με διακινητές».[29] Η παραίτησή του από την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ δεν αλλάζει το τοπίο, αλλά εντάσσεται στην όλη καθοδική πορεία του κόμματος.

Καθώς ο εθνικισμός και η ξενοφοβία φύεται πλέον σε όλο το καθεστωτικό πολιτικό φάσμα, ο αντιφασιστικός-αντιρατσιστικός-αντιεθνικιστικός αγώνας αποτελεί απόλυτη προτεραιότητα για το αριστερό κίνημα.